کتاب سخن وسخنوری اثر حجت الاسلام محمد تقی فلسفی انتشارات فرهنگ اسلامی

اگر این وظیفه اساسی را آن طور که باید انجام ندهد و تمام جهات سخن را به شایستگی نسنجد، ممکن است با پیش آمدی ناگوار و رنج آور مواجه گردد و ناچار شود با خجلت و شرمندگی، از شنوندگان عذر خواهی نماید. گاهی به همه دسترسی پیدا نمی کند و نمی تواند تمام آنان را از انحراف فکری ناشی از سخن خود رهایی بخشد، و تا پایان عمر، در عذاب روحی خواهد بود.

السجاد علیه السلام قال: للزهری ایاک و ان تعجب من نفسک و ایاک ان تتکلم بما تسبق الی القلوب انکاره و ان کان عندک اعتذاره فلیس کل من تسمعه شراً یمکنک ان توسعه عذراً ثم قال یا زهری من لم یکن عقله من اکمل ما فیه کان هلاکه من ایسر ما فیه.(117)

امام سجاد علیه السلام، به زهری، که فردی بود تحصیل کرده و سخنور، فرمود: بپرهیز از این که دچار عجب شوی و خودبین گردی و بپرهیز از این که درباره چیزی سخن بگویی که قلوب مردم با آن ناموافق است و دل ها در انکارش پیشی می گیرند، هر چند راه معذرت خواهی از آن گفته در اختیارت باشد. زیرا این طور نیست که به هرکس سخن شری را بشنوانی، بتوانی عذر خویش را نیز اطلاعش برسانی. سپس فرمود کسی که عقل، از کامل ترین ذخایر وجودی اش نباشد، هلاکتش از آسان ترین چیزی است که در او وجود دارد.

مرحوم محدث قمی، رضوان الله تعالی علیه، در مجلد اول سفینه (زهر) درباره محمد بن مسلم زهری می گوید: واختلفت کلمات علمائنا فی مدحه و قدحه. سپس، قسمتی از سخنان بزرگان را درباره او نقل می کند.

امام سجاد (علیه السلام)، به عنوان موعظه، نامه ای به زهری نوشته که در کتب احادیث آمده است. از آن بر می آید که او، در مسیر زندگی، به انحراف گراییده، خدمت طاغوتیان را در حکومت بنی امیه پذیرا شده، و خویشتن را وسیله پیشبرد مقاصد نامشروع آنان ساخته است. امام (علیه السلام)، در خلال نامه، به او تذکراتی داده است. از آن جمله نوشته است:

جعلوک قطباً اداروا بک رحی مظالمهم و جسراً یعبرون علیک الی بلا یاهم و سلماً الی ضلالتهم داعیاً الی غیهم سالکاً سبیلهم یدخلون بک الشک علی العلماء و یقتادون بک قلوب الجهال الیهم.(118)

تو را پایگاهی ثابت، برای گرداندن چرخ ستم های خود قرار دادند. تو را پلی ساختند تا از آن عبور کنند و به اعمال ناروای خویش دست یابند. تو را چون نردبانی بر پا داشتند تا دست خود را به گمراهی های مورد نظرشان برسانند. به وسیله تو، مردم را به ظلالتی که خود گرفتار آن بودند، دعوت نمودند. جامعه را به بیراهه ای سوق دادند که خود آن را می پیمودند. به وسیله تو، در دل های علما شک و تردید به وجود آوردند و از راه قلوب مردم جهان را نیز منحرف ساختند و آنان را به اقتدای علمای اغفال شده و گمراه واداشتند.

واکنش بد و اثر نامطلوبی که سخن گوینده اسلامی در قلوب مردم با ایمان به جای می گذارد، و در انکار آن سخن، از یکدیگر پیشی می گیرند، ناشی از دو عامل است: یکی انحرافات فکری و آن دیگر ناسنجیده سخن گفتن. در هر دو صورت، گوینده باید خود را اصلاح کند و هر چه بیشتر گفته های خویش را مورد توجه قرار دهد.