کتاب دانشنامه تهران بزرگ تهران(1) اثرجمعی از نویسندگان انتشارات مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 3

توضیحات

آنچه امروزه تهران بزرگ خوانده می‌شود، نتیجۀ گسترش باغ ـ روستایی است کهن که نام آن نخستین بار در نام و نشان محمد بن حمّاد تهرانی رازی، از محدثان و رجال نامدار سدۀ 3 ق/ 9 م آمده است. وجود این نسبت در آن تاریخ، مبین آن است که روستای تهران دست‌کم در دو سدۀ نخستین دورۀ اسلامی، و به احتمال بسیار، پیش از آن نیز وجود داشته است. با این حال، تا پیش از حملۀ مغول، تهران به‌صورت روستایی نه‌چندان معتبر باقی بود و برپایۀ اسناد و مدارک تاریخی، روستاهای همسایۀ آن همچون دولاب، تجریش و حتى ونک نسبت به آن، دارای شهرت بیشتری بودند. یاقوت حموی در اوایل سدۀ 7 ق/13 م، تهران را روستایی بزرگ با باغهای در هم تنیده و خانه‌های زیرزمینی توصیف کرده است؛ خانه‌هایی که به نوشتۀ زکریا قزوینی بیشتر به لانه‌های موش کور شباهت داشته است. 
تهران زمانی در تاریخ اهمیت یافت که شاه تهماسب صـفـوی (سل‍ 930-984 ق/1524-1576 م)، در 961 ق/ 1554 م بر گرد آن بارویی برپا کرد. عامل اصلی توجه شاه تهماسب به تهران را باید بیش از هرچیز، موقعیت جغرافیایی این شهر به‌عنوان گذرگاهی بر سر راههای خراسان و مازندران دانست؛ زیرا یکی از نگرانیهای اصلی شاه تهماسب مسئلۀ ازبکها بود که مرتباً خراسان را آشفته، و گاه سراسر ایران را تهدید می‌کردند. سرکشیهای حکام مرعشی مازندران نیز موجب دیگر نگرانی شاه تهماسب بود. دشت ورامین و جلگۀ تهران به‌سبب گستردگی و برخورداری از آب، سبزه، درخت و کشتزار هدف مهاجمانی بود که به دنبال تأمین 
آذوقه و علوفه بودند و می‌توانستند از تهران به‌عنوان پایگاه حمله به قزوین ــ پایتخت آن روزگار صفویان ــ استفاده کنند؛ ازاین‌رو، وجود شهری محصور با برج و باروی استوار در این ناحیه به دیدۀ شاه تهماسب ضروری می‌نمود. در این صورت، تهران به شکل دژی درمی‌آمد که هم سپر دفاع از قزوین بود و هم انبار تدارکات برای لشکرکشی به مازندران و خراسان و هم پایگاهی برای مقابله با تهاجمات عثمانیها به نواحی غرب و شمال غربی ایران.